Tekort aan ruimte voor werken en krapte arbeidsmarkt dwingen Utrecht tot scherpe keuzes

De regio Utrecht is de meest competitieve regio van Europa volgens de Regional Competitiveness Index. Maar hoe lang nog? Utrecht heeft te maken met uitzonderlijke schaarste, zowel aan ruimte voor werklocaties (die mede door de woningbouwopgave extra onder druk staan) als aan voldoende en geschikt personeel. De regio staat dan ook voor uitdagende keuzes. Keuzes om de concurrentiekracht en de brede welvaart op peil te houden.

Scenario’s als hulpmiddel voor de discussie

Om de keuzes onderbouwd te kunnen maken, of in elk geval om de discussie er goed over te kunnen voeren, hebben Decisio en TwynstraGudde vier ‘extreme scenario’s’ ontwikkeld waarin de arbeidsmarkt en werklocaties van de toekomst in de regio Utrecht zijn verbeeld. De opgestelde scenario’s schetsen mogelijke ontwikkelrichtingen en brengen de impact daarvan in beeld.

Utrecht is een hoogopgeleide dienstenregio

Het vertrekpunt van de scenario-analyse is het huidige profiel van de regio. De regio Utrecht is een hoogopgeleide dienstenregio met een onderscheidend concurrentievermogen op Europees niveau. Zo staat de regio Utrecht op de eerste positie in de Regional Competitive Index (RCI, 2022). In de regio zijn onder meer het onderwijs, de innovatiekracht, rol van instituties en infrastructuur troeven en is de macro-economische situatie stabiel. De regio doet het daarnaast goed op een groot deel van de Brede Welvaartsindicatoren van het CBS. Op thema’s als ‘tevredenheid met leven’ en ‘ervaren gezondheid’ scoort Utrecht het hoogste van Nederland. Toch loopt de regio tegen uitdagingen aan. Met name het (dreigend) tekort aan uitgeefbare bedrijventerreinen en de krappe arbeidsmarkt zijn hierin serieuze bedreigingen.

Trends en hun impact

Als onderlegger voor de scenario-analyse brachten we de trends in kaart die van invloed zijn op werklocaties en arbeidsplaatsen in de regio Utrecht. Hiertoe hebben we verschillende interactieve sessies gehouden met stakeholders en experts in de regio Utrecht. Tot 2020 draaide de wereld op volle toeren. De coronapandemie heeft de wereldeconomie doen afremmen en voor sommige sectoren zelfs tot stilstand gebracht. Inmiddels draait de economie weer op volle toeren, maar ook nu leiden de energiecrisis, hoge inflatie, dwingende noodzaak tot milieubescherming en klimaatadaptatie en de oorlog in Oekraïne tot uitdagingen die we een aantal jaar geleden niet hadden voorzien. Zie onderstaand figuur voor een overzicht van de voornaamste ervan op de regio.

Deze trends kennen een grote mate van onzekerheid. Deze sleutelonzekerheden zijn bepalend voor de verschillen tussen de vier uitgewerkte scenario’s.

Twee sleutelonzekerheden en vier scenario’s

Uit de trendanalyse destilleerden we de twee belangrijkste sleutelonzekerheden: 1) ontwikkelt de economie van de regio Utrecht zich naar een volledig op kennis gedreven economie of is straks sprake van een grotere nadruk op de maakeconomie? En 2) zal de economie zich voornamelijk lokaal of internationaal oriënteren? Er is voor de ‘sleutelonzekerheden’ gekozen omdat deze een sterke wisselwerking hebben met een groot deel van de andere trends. Ze geven mogelijke ontwikkelrichtingen en zijn zo autonoom (zonder invloed van beleidsvoornemens) mogelijk uitgewerkt. De sleutelonzekerheden vormen de twee hoofdassen in van de vier scenario’s (zie onderstaand figuur). Voor de discussie is in de scenario’s uitgegaan van de extremen.

De scenario’s

In het toekomstbeeld Woon- en leefregio heeft het wonen de overhand in het ruimtegebruik. De economische activiteiten en het voorzieningenniveau zijn daaraan volgend en hebben een lokaal/regionaal bereik. Werklocaties transformeren grotendeels naar woongebieden. De ‘verzorgende’ economie (zorg, onderwijs, winkels, politie, vuilnisophaal etc.) blijft volop draaien. Regio-overstijgende, exporterende en kennisgeoriënteerde bedrijvigheid verdwijnt uit de regio.

In het toekomstbeeld High Tech Dienstenregio is de kenniseconomie leidend en vormend in het ruimtegebruik en op de regionale arbeidsmarkt. De Utrechtse topsectoren (Earth Valley, Life Sciences & Health en Media & Gaming) zorgen voor innovatie en groeien snel, zijn ook aanjagers voor de rest van de economische groei in de regio. De economische groei zorgt ervoor dat de Utrechtse regio veel werkgelegenheid biedt, groei is er met name voor theoretisch opgeleiden, maar ook voor praktisch geschoolden blijft voldoende werk, werk dat door innovaties op een productievere manier uitgevoerd kan worden. In dit toekomstscenario is sprake van sterke regio -overstijgende samenwerking en internationale handel in kennis en diensten. Dit scenario bouwt het meest voort op de huidige Utrechtse economie.

In het scenario Global Industrial Player is sprake van een meer diverse economie dan nu, door de grote rol van technologische ontwikkelingen in de maakindustrie. De oriëntatie is internationaal, partijen werken intensief samen in clusters aan het ontwikkelen van nieuwe technologie voor producten en processen. De concurrentiekracht van de regio is sterk. De economie is booming en er is veel vraag naar arbeid, dat zorgt voor arbeidstekorten. Er is veel meer ruimte nodig voor werken en – mede daardoor – kunnen minder woningen gebouwd worden.

In het toekomstbeeld Zelfvoorzienende regio is de economie sterk lokaal georiënteerd, vanwege geopolitieke onzekerheid, circulaire economie en de urgentie om te verduurzamen. In de regio ontstaat meer productie van goederen (kleinschalige maakindustrie, stadslandbouw) en diensten (zoals leisure, juridisch) die werken voor de bevolking van de regio.

De belangrijkste uitdaging die in de verschillende scenario’s naar voren komt, is dat de ruimte voor werk onder druk staat als er geen actie wordt ondernomen. In lokale scenario’s groeit de economie minder snel en is er meer ruimte nodig voor andere functies zoals wonen. In internationale scenario’s is er juist meer ruimte nodig voor werk vanwege sterke economische groei. Daarnaast is in drie van de vier scenario’s de voornaamste uitdaging dat er een grotere schaarste aan arbeidskrachten (en specifieke capaciteiten van die arbeidskrachten) zal zijn in specifieke sectoren.

Meerwaarde van de toekomstbeelden

De uitgewerkte scenario’s geven een beeld van wat er in de toekomst mogelijk op de regio afkomt en wat de effecten zijn. Aan de regio Utrecht is vervolgens de vraag welke ontwikkelingen zij als wenselijk zien en welke ontwikkelingen als minder wenselijk en in hoeverre zij hier hun beleid op willen inzetten.

Decisio en TwynstraGudde adviseerden met de futuring methode en economische effecten studie de regio om op basis van de scenariostudie gericht te sturen op de economische agenda van de regio om beleidskeuzes te maken passend bij de arbeidsmarkt en strategische ruimtelijke planning van werklocaties. Maak bijvoorbeeld scherpe keuzes in het ruimtelijk beleid – waar politiek veel aandacht is voor de woningbouwopgave – en geef daarin voldoende aandacht voor het werken dat evengoed een cruciale factor is in de Utrechtse brede welvaart.